Thursday, 24 September 2015

KHAWBUNGA KA BUNG

Travel in the younger sort,
is a part of education; in the elder,
a part of experience.
-Francis Bacon
Mizoram Champhai District sungah Khawbung ti
khaw hming pahni a um a. Pakhat chu Khawbung
(North), Champhai District hmunpuia inthoka 1.2
km a um, in 538 le mihriem 2097 chengna, ziek le
tiem thiem (literary percentage) 98.2% le
Graduates 94 zet umna a nih. Khawbung dang
chu Champhai sim tienga um Khawbung (South),
Hla Kungpui Mual innghatna, ‘Khawbung a la ti
tah deuh deuh’ ti hung suokna hmun, in 854 le
mihriem 2577 (Source: Internet) umna a nih.
Khawbung a la ti ta deu deu
Khawbung khuo le Khawbung pahnam hi tangka
hmâi hni ang an ni lai zingin, a khaw hming le a
chi-hnam hming hre hrang lo an kat nok tah leiin,
thil dang ei hril hmain, hi tronglamkei “Khawbung
a la ti tah deuh deuh’ ti hung suok dan
chanchinah tran hmasa inla, a thra awm ie.
Mizoram Khawsak Tuipui râl, Biete khaw ep, suo
tienga um Khawbung khuoa Hmar hnathlakhai an
um laiin Sailo lalhai an hung lien a. Anni hnam
bing chanpui naw po, indonaa anni ngam nawtu
chu an bawiah an sie hlak a, chuonghai chu
‘Tuklût Bawi’ tiin an ko. Pastor Thangngur
piengna, East Lungdar bula khuo Lailen-a Sailo lal
ropui Kairuma inlal laiin Khawbung khawa um hai
chu an hnam hming indon chieng vong dingin mi
a tir a. Tuklût bawia an um nawna dingin tu
khomin Hmar an ni thu hril lo dingin a
khawtlangin an lo inhril rûk vong a. An ip zo teu
tâk vei leh, a tawpah mi ang lo pakhat hi an hang
indon leh ‘Hmar ka nih’ a ti el tah a. A khuohai
chun an hal sup sup el a. An hang indon chieng
nawk leh, “Hmar ka ni tlat chu! Hmara khom
Khawbung ka nih” a la ti ta deu deu a.
Chuongchun, hi khuoa um Hmarhai chu Sailo lal
tuklût bawiah an lŭt pha tah a nih ti hi hril dan
tlangpui chu a nih.
Hi le inzoma thil dang dang baka ngaituo ding
chu: Hi thil hi ieng huna tlung am ning a ta?
Hieng hun lai hin inkona tlanglawnah ‘Hmar’ ti hi
an hmang tah hrim am a ni? ti chu a nih. Sailo lal
Kairuma kha kum 1912 February 22 khan a thi a,
kum 60 a dam a, kum 20 a niin a’n lal tran a nih.
(Zoram Encyclopedia, B. Lalthangliana, p.
214-219). Chu umzie chu 1852-a pieng, 1872, Vai
Lien Voi hnina laia inlal tran a ni ding a nih.
Sipaiin 1896-a a khuo Tlaikuang an rawpek leia a
sè vèl khaw hrang hranga an inpĕm dar laia an
inpĕmna khaw pakhat chu Khawbung khuo hi a
nih. Chu umzie chu, hieng lai hin khuo a lo um
daih tah tina a nih. A khaw mihai chun kum 100
a tlingna Zabili chu kum 2003 khan an hmang a,
chu umzie chu mei mit loa an hluo tranna chu
kum 1893-niin an pom tina a nih.
Champhai District sunga khaw tam tak hin Hmar
hnathlak pahnam hming an la put a. Chin Hills-a
inthoka Luseihai hung thlangtlak kha 1700 A.D lai
vel khan Trieu vadung, ramri an hung kăn hman
tah niin histawrianhai chun an sŭt a. Chuong chu
a ni laiin, Hmar hnathlak, thlang tla hmasa,
Bengalihaiin ‘Kuki’ tia an lo kohai chun Tripura
chanchin zieknaah kum 1500 A.D khan an inlang
hman daih ta a nih. Thlang tla hmasa le Luseihai
hung tlung hun inkara hin a tlawm takah kum 200
chuong a tla a, chu chu Zo hnathlakhaii histawria
kei zom le hruk bit ngai chu a nih. Mizorama la
chambang tam tak chu Sailo lalhai hung lien leia
zâm an ni a, a zâm lo, tuklût bawi anga an sie
tam tak an um bok a. Sailo lalhai vĕk anni le anni
an hung indo (Sim le Hmar Indo 1849-1856; Sak
le Thlang Indo 1877-1880) kha remchânga laa
inpêm phei tam takin hmar tieng an pan leia
‘Hmar’ ti hming hi inkona tlanglawna an hung
hmangna hi 1850 vel bawra intran chauh ni dinga
ka ring thu kha hma khan voi tam ka ziek ta a.
Khawbung khaw mihaiin tuklût bawia lŭt an inlau
leia tu khom ‘Hmar’ inti lo ding ti hrila um hi
Kairuma Sailo inlal kum 1872 hnunga thil tlung a
ni leiin, ‘Hmar’ ti hming hi a pieng tah ti ring a
um a, chun, hi truma ‘Hmar’ ti hming săma um hi
histawri-a ‘Hmar’ ti hming inlangna hmasa tak a
ni khom ring a um. Zieka a hung inlangna chu
1900 A.D hnung chauh khan a nih.
A ieng khom chu ni sien, H.K. Bawisuok pa mi
ropui, Aizawl tlanga hausa hmasa tak, a hnunga
Watkin Roberts (Saptlangval) le nasa taka rong
bawl tlang H.K.Dohnun chanchin an suinaa chun
Khawbung khuo hi HK Dohnun pa Sunga (sorkar
rikawtah Chhunga) chu pa var le fel, Saptrong le
Hindi khom hre nêl nuol a ni leiin, Vailien-2
(Briitish Expedition 1871-72) lai khan Sailo lal
Kairuma aiawa British-hai kha lo dawrtu tak a ni
leiin British sorkarin Khawbung tlang hi inlalna
dingin an pĕk a. A naupa H.K.Dohnun kha
Khawbunga pieng a na, baptisma a changna
lekhaa chun April 17, 1884 (SA Brig.
Sapliana:1885) a pienga ziek a nih. Hieng laia
dâr hla pakhat chu, “A khua pawh Khawbung, a
lal pawh Khawbung, bung bok, bung bung bok,
bung leh bok” ti a nih. (Source: Hmar Khawbung
Dohnuna by Lala Khobung, 2011)
Pipu sulhnung
Hieng lai vel ram hi Hmar hnathlakhai lo chengna
hmun vong a nizie sukchiengna dingin Khawbung
khaw ep, Khawsak Tuipui ral hmar thlanga Sailo
Kairum inlalna, Biete khaw chanchin chauh hang
zep vak ei tih. Hi khuo hi Bietehaiin an hluo lai
chun ‘Zielung’ khuo ti a ni a, an lal Hrangkhup
chu lal ropui le huoisen, a naupa Suonvawr
(Chhuanvawra) khom mi tribaiuma an hril, Hrilei
thattu a nih. Hmarhai laia pahnam indo chok
suoktu khom Hrangkhup le Thawnglai (Hawnglai)
an ni thu Hranglien Songate chun ‘Hmar
History’ (1958 p.17-19) ah a ziek.
Hi chanchin hi ‘Hmar Hla Suina’ (1980) ah phek
nga lai ka ziek a. Sinlunga an cheng laia unau
indo lo ding tia thu an lo thlung chu Zielunga an
um hnunga Hrangkhup le Thawnglaiin an bawsiet
thu hrilna, pipu hla khom hieng ang hin ka’n
chuon a:
Tiena raw khuo an sieng a, khuo Sinlungah,
A’n tuk a’n tha um naw ro, kan khuo a nih;
Tiena raw khuo an sieng a, khuo Zielungah,
Hrangkhup le Thawnglaiin laitha lo siem;
Simbupa laitha tir a awnthing lerah,
Tlangchawi lo làm, va tin lu bing ang lo khai .
‘Unau tienami hril khom a’n ang nawh’ an lo ti
angin, Lusei tronga tienami anga an ziek le Hmar
tronga an chanchin an ziek dan a’n ang nawna a
um zeu zeu. Lusei tronga chu ‘Zialung khaw
chhan Hrangkhupa’ tia hril a ni tlangpui a, Biete
khuo le a se vela hin ‘Hrangkhupa Perkai,
Hrangkhupa Sekitui, Hrangkhupa Vawrhkawn,
Chhuanvawra Khawthlir, Raifan Lui (Biete tronga
Lawmna Vadung)’ ti a la um zing. Kum 1780 vel
khan Biete hai chun suoksanin thlang an tla pei
a, Assam, Meghalaya le Tripura velah an cheng
tah a nih.
Biete haiin Zielung an suoksan hnung kum
sawmriet velah Sailo lal Lalnguou-in a hluo nawk
a. Tanhril khaw-ah a khawnbawl upa Bawkchum
a’n zin trumin, inpêm dingin an lo fiel a, sienkhom
hla-in,
A ngûr siam tawh khawtlang nuam lo awm lo,
Hraichawi laitual an lenna khua zel a nuam;
Zialung e, kan khua ngai ing e
(Mizo Tawng Bu VIII by Dr. Doliana)
tiin, Zielung khuo a ngaizie thuin a don a nih.
Kum 1901 a Sailo lal Kairum-in hi hmuna khuo a
hung indin nawk chun ‘Zielung’ ti ta loin a lo um
hmasahai hnam hmingin ‘Biete’ tiin a thlak a, chu
chu tu chen hin a put song tah a nih.
Hieng lai ram, Hmar pi le puhai lo chengna ram
fang chang hin, zaipu Damhauvin, “pipu sulhnu
hnam tin lunglai kuaitu” a ti zûnin a mi man naw
thei naw a, lung hlui a’n leng vong vong hlak.
Biete-a inthoka Champhai tieng nghaa mit ei
inlĕn lem chun Sortui vela Neilal le Truoni inhĕl
lai dam mitthlaah a hung inlang a. Ei thlir hla
nawk deuh leh Khawzawl le Kawlkulh inkar sak
tienga Keivom Zopui le Ngaizawl khaw chunga
Keivom Puk, kan pi le puhai lo chĕngna le kan
hnam hming kan hung put tranna tlang dam chu
chieng èm émin an hung inlang uor uor a.
Lusei lalhai, abikin Sailo lalhaiin lalna an hung
chang hnungin Zo hnathlak danghai hmun hlui,
sulhnung, sakhaw biek dan, ser le sang, thu le hla
iengkim anni huongah kei lut a, an zierang
inputtir vong an tum leiin, ei histawri hi a siksawi
neng nung a, siem ngil ngai a tam. ‘Khawbung a
la ti tah deuh deuh’ ti khom hi thu siksawi
bawma inthoka lak suok ni nawh nih ti thei a ni
nawh. Histawri le tienami tam tak hi a arkhong
chan changtuhai khuong dan a ni tak.
Hla Kungpui Muol
Zawlnei mit put threnkhatin Khawbung Day
hmang dan ding an ngaituo lain, kum 1986 kha
mei mit loa Khawbung khuo hi kum 83 an hluona
ding a ni tak leiin, chu chu suonlama hmanga
inko khawm an rot a. Kum 1985 khan Khawbung
khuoa pieng B.Lalthangliana, Mandalay
University-a history lecturer chun a piengna khuo
hi a hung sir a, March 19 zan an lo inkhawmpui a.
Miin zabili an lawm a, kum 83-na lawm ringot el
chu a dangdaia an hriet leiin, an hla phuok thiem
pahnih, Patea le Damhauva hai chawimawina
lung phun a, a hmingah HLA KUNGPUI MUAL ti
rotna chu an pom diel a. Chu chu bawzui ngar
ngarin, Patea le Damhauva ru trawl an lak chu
phûmin, chawimawina lung an phun a, chu chu
April 7, 1986 khan Education Minister Prof.
Rokamlo-in a hong a, Hla Kungpui Mual chu a tak
ngeiin a pieng tah a nih. Kum 1996 khan hla
phuoktu 10, thu ziek mi 10 an hlu lut nawk a;
kum 2006-ah mi 7; kum 2011-ah mi 4, an rêngin
33 an nih. A nuhnung tak, Silver Jubilee trum hin
Pastor Thangngur, Mizoram puo tienga ngai,
sienkhom East Lungdar bul Lailena pieng, Hmar
tronga hla phuoktu ropui khom, a thrang sa ve
tah a nih.
Kum 2011-a Silver Jubilee an hmang trum khan
Pastor Thangngur an hlu lut kum le a kutsuok
hmêlhriettu taka an mi ngai leiin, Guest of
Honour-a thrang dingin an mi fiel nasa hle a,
sienkhom ka fe hman naw a. Chun, hieng ang
hun hi VIP inlăr suok hun a ni leiin, tum rêng
khom ni loa lo hlie pal met chăng um thei a ni
leiin, trŭl tongkhong a ni naw chun, insie fihlim
daih ka tum hlak. A tak taka thu le hla khawvel
lut chilh ding a ni pha ruok chun, mi an tam an
tlawm thu thlu loin, ka’n hman naw sá sà khoma
thrang ka tum hlak. Tu kum chu hla phuok thiem
Patea le Damhauhva le thu ziek mi L.Biakliana le
Kaphleia hai kutsuok thlirna, thu le hla ruoi State
Level Seminar a ni băkah ka rawipa le iengkima
ka’n thloppui, Tv. Lal Remruata Varte, ZOlife
neituin a hmangai tak, a nu Makthangi, June 28,
2012 a khawvel trisim kansarin ropuina rama lut
dinga prawmawson a lo pĕk tah hriet zingna
dinga a hla dit tak, Patea phuok, “Ni ropui a lo
thleng dawn ta’ ti chu Khawbung le a sè vĕla
khuohaiin lengkhawm zaia sak inelna nei dinga
ruohmang a ni leiin, chu chun thrang ngei dingin
a mi hŭi a nih.
Chu taka thrang ding chun October 15 tûkin
Guwahati panin Delhi ka suoksan a, Guwahati
erpawt bulah sun chawl malamin Rose Darpui-
inah bu ka fak a. Chu taka inthoka inthok suok
nawkin Aizawl ka pan a, chawhnung dar 3:30-ah
ka tlung a. Imphala inthoka hung ding David
Buhril leh erpawta intuok ding kan ti kha Manipur-
ah Black Day a ni leiin vuongna an kansel a, ni
nga top a la hung intăng a nih. A hung ta si naw
leiin, a ina innghat ding ka ti kha thlakin, ka
tlungna hlak, L.H.Thanga ‘Rimawi Rûn’-ah ka
chuong lut a. Zan tieng chun Aizawl ka fe zata
bu faa mi fieltu, unaupa Zokailiana Khiangte,
Zoram Khawvel-a kan thlarau changpui inah
zanbu kan kil a. Ama ina kan inlawi lut hin chu
seramu kan thŭr a, Kana khuoa inneihai ri nêk
daiin kan hlim ri a sosang hlak. Hieng ang mi hi
khawvela hin tam inla chu, ei um khawmna
taphot hi a taka Pathien ram a tlungna ni zat zat
a ta, dam man um ngot a tih. Khuonu huolin dam
sawt raw se.
Aizawlah ni khat ka chăm hnungin October 17
tŭk, inhma takin Khawbung panin kan inthok suok
a. Vangneithlak takin, kum 1966-67 a Sielmat
Christian College-a ka thok laia ka’n chuktir hlak
Lienhmingthang, a hnunga P.L.Thanga tia hriet
lăr, IAS hung ni ngei dinga ka beisei le hung ni
tah hrim, Mizoram Sorkar Planning Department-a
Member-Secretary chun Khawbungah ka fe ding
ti a lo hrietin, a lampui khokrokzie le por
inthluokzie hre chiengtu a ni leiin a mi ngaituo a,
ka hmang dingin NLUP motor Bolero thar hlok el
hi driver-leh a hung tir a, lawm a umin mani hotu
hluihai chawimawi le ditsak dan a thiem kher el.
Kha hma, kum 2003 khom khan, North-Eastern
Council-a Secretary a ni laiin NEC thrangpuinain
Hmarkhawlien-ah Seminar a mi buotsaipui a, chu
taka Inaugural Address thawtu dingin a mi fiel a,
kan nupa-in Delhi-a inthokin anni sengsoin kan
hang thrang a. Chu ra suok fe pei chu tu chena
hlawk taka Lalzar B. Sinate-in zor suma inchang
thei ding thlai le thei le thil dang dang chìng
sukhmu dinga nasa taka hma a lâk pei hi a nih.
Hi hi ram le hnam hmasawnna bulthrut remna a
ni a, sin poimaw le taktling a nih.
Khawbung si, bung si lo
‘Khawbung’ khaw mihaiin an khaw mi an sawn
rop, ama khom a khaw neitu anga inngai Lala
Khobung thruoi ngei dinga ka ti khah Shillong
tieng inkhawm poimawa fe ding a ni leiin a hung
thei naw a, a poi khop el. Aizawlah ADM (J) a ni
laia Khawbung khaw mihaiin nêl èm ém a, a
Court khom inza nachang hre loa chibai dinga an
hung lĕng lŭt top el hlak dan le a bebawm thil
dang dang, nuizatum tak tak inzawt ding a hau
an son nawm ie! Kha hma khan, Zoram Khawvel
‘team’ kan inzin vak velin Khawbunga Hla
Kungpui Muol hi voi hni zet tu hriet loin kan sir ta
a. Kan nuin fiemthua, “Lala, en rawh, hi lai hi i U
Muong lungphun umna dinga ka huol” tia Lala
Khobung a kawkhmu lai dam chu ngaituona
mitah a châm zing. Chuong thu vèl le thil dang
dang hang hril sien chu, a khaw mihai ta dingin
ruoipui a thret a ni ringot el ding bah!
Hril tah laklaw, hang tuihni zom met inla. Lala’n
ADM (J) sin a zom hlim lai khan a lekhathon le
thirhrui iemani zat chu Khawbung tieng an thon
phei hlak a, chu hung kir nawk chu a hmu chauh
hlak a nih. MNF sipai an inpĕk hnunga MNF
Returnee pakhat hi a Court-ah a hung a, “Pu, ‘ka
hriet hlak mi a nih’ (proof of identity) ti lekha mi
ziekpek rawh” a ta. Lala chun, “Ka la hmu ngai si
naw che a, iengtin am ka pek thei ding che?” a
ta. Ama chun, “Khaw khat seng seng chu iem a
poi a?” tiin a sêl. A hang indon chieng chun
Khawbung khaw mi a lo ni zing. Trum khat chu
Lala nauhaiin an in hnai el, Treasury Square-a
dawrah Video Cassette haw an nuom a, a neitu
chun tu hminga haw ding am ti a’n don leh
“L.Khobung” an ta. Ama chun, “ A hla êm el.
Khaw danga umhai haw kan phal nawh” a ta,
haw thei loin an kîr hlol. Khawbung khuo hi
Aizawla inthokin a hla êm leiin, tuta trum chu a
khuo tlung hman loin, a remchang hun hmasa
taka sunzom dingin, la hang chawl hri phot ei tih.

No comments:

Post a Comment