INREMNA NI

In chunga bawsetuhai in ngaidam chun, in Pa
vana mi khomin ngaidam veng a ti cheu. In laka
mihai bawsietna in ngaidam si naw chun, in Pa
vana mi
khomin in bawsietnahai chu ngaidam bik naw
nih.
-(Mat 6:14-15)
A châng chun a san tak hriet si loa kim naw
deuh trut amanih, bâksam iemani neia inhrietna
ka nei a, ka ti deuh hul hlak a, mi tam tak
tonhriet khom a ni vé el thei. Hi hi Saptronga
‘disorientation’ an ti laia chi khat a ni el thei. Ei
ngaisak zui naw chun iemani chenah a rè nawk
a. Sienkhom, a san ding awm ei dap ruok chun, ei
ngaituona thuo dang, nuom nuoma ei thunun thei
lo, sub-conscious mind an tia thil lut le châm
zingin, ei thunun thei, ei ngaituona (conscious
mind) bûra thil hung thun lut nawk a tum lei dam
a lo ni nuom khop el. Mihriem ngaituona lungril le
a thlarau inzomna le inkungkei dan hi a Siemtu
chauh naw chun tu khomin an la hriet chieng tak
tak thei nawh. Sam 139:14 a “mak tak le râpum
taka siem” a ni thu a hril kha mihriemin a hrilfie
thei dan hnai tak chu a la ni hri el awm.
Chuonga ka um chu September 25, 2012 thimbut
lai a nih. Kan tupa Emmanuel Fimate-in Manipur
Civil Service ekzam-a a tling lawmnan thlaithleng
kan buotsai tum a. Sienkhom, remchang nawna
leiin a tûka thaw dingin an hung sukthluk ta lem
a. Chuonga an hung ta si naw ding a ni chun tiin
Zawlnei Isai lekhabu ka ennon mek lai chu
sunzom dingin ka computer ka zuk hong a.
Chuong lai chun ka na rilah ‘Day of Atonement’
ti, ‘Inremna Ni’ tia Baibula ei inlet hi a hung inri
a. Kum 19 zet liem taa Israel rama Inremna Ni
(Yom Kippur) ka hmang champha kha ni theiin ka
zuk hriet a. Ka lekhabu ziek ‘Thuthlung Ram’, a
hun laia Mizorama chu ‘Second Bible’ an ti nuom
hiel chu ka zuk en leh a lo ni hrim a, a mak ang
reng. Ka lungrilin, “E khai, a lo ni takluo hi tie!
Voizana an hung naw hi a lo thra lem a nih. Fak
le dawn nei chu hril lo, nupa chen khom, an ran
vaihai chenin, inpawl an khap hun a ni leiin, a
tûka an kum thar an lawm huna an hung chu a lo
fûk lem ding a nih” ka ta. Chu thu chu a nih tu
truma ei bi vak ding chuh.
Yom Kippur
Juda sakhuo hi ei kristien sakhuo innghatna
bulthrut a ni a, an Thuthlung Hlui-ah anni chu an
tawp a, ei Thuthlung Thar-ah kristienhai chu ei
intran ve thung a. Thuthlung Hlui hi Thuthlung
Thar buotsaina a ni a, Thuthlung Thar hrilfiena
chu Thuthlung Hlui a nih. Chu Thuthlung Hluia
chun Judahai kalchar, an thusim le thurachi
(myths and legends) in thu a hril nasa hle a.
Chuong laia pakhat chu an thil thra thaw le an
thil suol thaw po po inziekna Van Lekhabu
amanih Hringna Bu (Sefer HaChaim) um dinga an
ring chu a nih. Hi lekhabu hi an kum thar ni khata
intranin kum tawp niah khâr zie niin an ring a.
Chu sunga suol thaw, ngaidama um lo chu ziek
lut a na, thi hnunga rorêlna hmaa phor lang ding
a nih. Chuleiin, Judahaiin an ni inser lai po poa
an lak ursûn tak chu Yom Kippur (Yom=Day,
Kippur=Atonement) a nih. Hi hun hi a liem hma
ngeia an suol thawhai inthiel fai an tum a nih.
Hi Hringna Lekhabu thu hi Juda pa bokin a ziek
Thupuonga chun voi ruk top a sâm a, bung 20:15
a chun, “tu khom hringna bua hming chuong naw
chu meidilah an pei” thu a ziek. Ezekiel chun,
chu lekhabu chu Israel sungkuo hming ziekna niin
a hril (13:9. Daniel 12:1 a chun chu lekhabua
hming chuong taphothai chu san himin an um
ding thu a hril bok. Malaki 3:16 a chun hi lekhabu
hi Hrietzingna Lekhabu, Pathien tri a, a hming
inzatuhai hming chuongna niin a ziek. Isai (4:3)
chun Zion-a la um zing, Jerusalema la um zinga
an hming inchikhai chu mi thienghlim tia ko an ni
ding thu a ziek bok. Jeremia 22:28-30 a
Pathienin mi bohmang list-a sie ding le inchik
dinga a hril ruok chu Jehoiachin, Hebrai tronga
‘Jekonia’ an ti bok, Isu thlatuhai laia thrang ve
dinga ngai ni si, trongsie a phur leia thrang ta lo
chuh, a ni ve thung. Hieng ang list-a thrang ve hi
ram le hnam ni sien, sungkuo ni sien, mi mal ni
sien, thil tri-um tawp a nih.
Daliyya Kibbutz
September 22-29, 1993 sung khan Israel ramah
ka biekzin a, Yom Kippur khom Daliyya Kibbutz-
ah ka hmang nghe nghe a. Tel Aviv-a inthokin
hmar tieng panin Sharon phaizawl ka hraw phei
a, Rome inlal laia an Kaisar hminga khawpui an
indin ‘Kaisari’ khawpui hlui, Pontia Pilat
inthrungna hmun ka pêl a, chang tieng inherin
Jezreel phairuomah ka lut a, lam sira muol
pawng, khân thra, Megiddo (Armageddon) umna
tieng ka pan a, Megiddo tlung hmain hmar tieng
panin ka tlan phei a, Daliyya Kibbutz chu zing dar
1130 hrs-ah ka tlung tah a nih. Hi khuo hi muol
zam inhoi tak chunga an bawl a na, a thawvengin
khawthlirna a’n hoi a, Pherzawl tlanga favang
thlifim dong ang elin, ei ha a dam song song el a
nih.
Dalliya-a inthok hin hmar sak tieng hang thlir inla,
Karmel tlang mawi le hring dum dur, zawlnei Elija
le Elisa hai tuol leng laia Kanan mihai pathien
Baal thiempu le zawlnei mi 450 zet Elijan a cho
dolna tlang kha, a’n lang a. Ngaituonan Elija
maichama bawngsa vûm thura a sie, dam kha a
dap a, vana inthoka mei hung tlain a kâng hmui
rum rum lai rim dam chu hnârin a zong bok a.
Davida rawia sawl taka Karmel an tlung hnunga a
rawihai fak le dawna lo thrangpui dinga mi hausa
Nabal kuomah thu a’n cha a, a lo ûksak naw leia
Davida lungsenin a sung le kuo po po that chimit
vong dinga an khâm lai le Nabal nuhmei Abigail-
in var taka Davida le a rawihai a thlêm lungawi
lai dam le Nabal thi hnunga nuhmei dinga Abigail
a thruoi lai dam chu (1 Samuel 25) mitthlaah a
hung inlang uor uor a. Eini rawi hin ei histawri
nêk daiin Israelhai chanchin hi ei hriet lem a, ei
khaw hminghai nèk hmanin Jerusalem le
Bethlehem ti dam chu ei sâm inzing lem chang a
tam. Chuleiin, Israel ram fang chu mani khaw hlui
fang nêk hmanin lung sukleng vong vong thei thil
ei hmu rawn lem a nih.
Israel rama khun, ram dang khaw lai khoma an la
nei ngai lo khuo, a sunga chênghaiin iengkim
deuthaw intrawm a, sungkuo pakhat anga an
chêng khawmna, an nei a, chu chu ‘Kibbutz’ tiin a
ko a. Ka’n zin lai hin chuong ang khuo chu 273 a
um a, khaw khatah a tlangpuiin mihriem 300-800
an um a, 2000 chuong umna khom a um. Daliyya
Kibbutz hi a laihawl, mihriem 550 umna a nih. In
hrang hranga chenghai sien khom choka
pakhatah bu an fak khawm vong a, mani thaw
dinga bituk seng ni tin dannaranin darkar riet, sin
hautak a ni chun darkar ruk, an thaw seng a;
damnaw an um leh an nursing home-ah, mani
inenkol thei ta lo khopa tar an ni leh tar inah, sun
le zan enkoltu umna-ah an sie a. Faktawri
pahnih- Detergent Factory & Water pump factory
an nei a, chuonghai chu an sum hnâr le
inbengbelna tak a nih. In khom sung ruolin an
hluo lien a, a tlawmin an hluo chin a, a lien bik,
inlal bik zawnga en loin an mamaw dungzuiin an
sem. An mamaw tawk motor an nei a, a khaw
lutna kotpuiah petrol pump a um a, chu taka
chun petrol an mamaw an thun a, computer-a
kontrawl a ni leiin anni kibbutz mawtor-a naw
chu a dawt va thun ve ringot inla, petrol a pek
suok nuom naw hrim hrim.
Daliyya Kibbutz hi Juda mi, German rama inthoka
hung inpemhaiin ka pieng kum 1939 laia an indin
tran a ni a Sulsutu laia mi a dam iemani zat an la
um a. Chuonghai laia mi pakhat Mikha, kum 85
mi le a nuhmei Miriami, kum 83 mi hai chu ka
hmu hlau a . Anni hi German tronga inbe le lekha
zieknaa khom German trong la hmang ngat an
nih. Hi khuo an indin hlim lai chanchin an mi hril
chu ngainuom a umin chona nasa tak a mi pek a.
A tira lut po chu mi 140 an ni a, sienkhom
khawsak a harsat leiin mi 15-in an suoksan nawk
a. An lut hlim chun hi muol hi lung ngota sip a ni
a, an inthiel ngat ngat a, thing an phun pei a, mi
pakhatin thing 3000 seng phun le chawm hring
chu an sin pangngai baka thaw dinga an inphût a
nih. Miriami chun, “Kan khaw kawla rampui inhoi
tak tak i hmuhai hi kut lawnga kan phun ngot,
thlan tuia kan chawm lien a nih” tiin a mi hril.
Hieng sulsutuhai hi lekha thiem deuh vong, Israel
ram thar indin dinga lungril po po, hratna thahrui
po po le an theina po po seng huoma, tumruna
thuom haka hma nor an ni bok a. an chanchin hi
ngainuom a um el chauh ni loin, inza a um takzet
a nih.
Israelhai hi chi hniin an inthre a, sakhaw mi
(religious) le sakhaw mi lo (non-religious).
Sakhaw mi hi 15%, sakhaw mi lo 85% an nia chuh
an hnam le sakhuo (Judaism) hi tangka hmai hni
ang a ni leiin thre hrang tak tak thei a ni nawh.
Kibbutz 273 lai hin sakhaw mi chengna chu 17
chauh a na, chuonghai chun sunakok
(inkhawmna in) an nei a, a dang chun an nei
nawh. Amiruokchu, kût poimaw hmang thuah
sakhaw mi e mi lo e an ti nawh, an kalchara an
ngai le pom a ni leiin an hmang tlang a, Yom
Kippur lem hi chu inser tak tea an inser seng a
nih. Daliyyah Kibbutz khom hi sakhaw mi lohai
khawzawl ni sien khom Yom Kippur an inser lai
chun an ui le ar hai chen khomin ri an nei nawh.
Juidahai hin ser le sang le kût an hau hle a,
sienkhom an kût poimawhai hi chi hnia thre thei
a nih. Chi khat chu nambar pasari bi thlieka tiem
chi (Septenary Festivals) a na, chuonghai chu
Sabat, Tawtawrawt kût (tha sarina), Israel ram
an hluoa inthoka kum sarina kût (Sabbatic Year),
kum sari hmun sari invoi hnunga kum
sawmngana (Jubili Kum) dam a nih. Pahnina chu,
kum tina an inser hlak (Fekân Kût, Pentikos kût,
Chawlkar kût (Bu thar kût) Inremna Ni (Yom
Kippur) le Bawkte kût an nih. Hi bâka hin an
umna le tonhriet zirin ni inser hrang hrang an nei
bok. Sienkhom sakhaw mi le mi lo khoma an nagi
poimaw lak ursun tak chu Inremna Ni hi a nih.
Ngaidam thei lo suol
Inremna Ni le inzom hin thu khir tak pakhat a um
a. Pathien le mihriem inkar thua bawsietna chu a
bawsetuin insîr a, thupha chawi a, a sim chun
Pathienin a ngaidam el dingah ngai inla. Mihriem
le mihriem inkara bawsietna chu iengtia thaw
ding am ni tang a ta?’Mishnaa’ an hril fie dan
chun, Pathien laka mihriem bawsietna chu
Inremna Ni-a inthien fai thei a ni a; mihriemin a
mihriem nipui laka a bawsietna ruok chu anni
inrema an inngaidam tuo si naw chun thai
hmang thei a ni nawh. Hi thu hi khaw lai hmuna
um ringtui intihai chun bawk sika ngaituo a trûl
khop el. Isun a zirtirhai kuoma trongtrai dan ding
a hril truma, “Kan laka bawsetuhai kan ngaidam
angin, nang khomin kan bawsietnahai ngaidam
la” tia a hril kha indik lo taka inletin, “Kan chunga
thil suksuoltuhai kan ngaidam angin, Nang
khomin kan thil suksuolhai mi ngaidam la” tiin
indik lo takin inlet inla khom, kha hmaa ei hril tah
kha, mihriem le mihriem inkara an bawsietna an
inngaidam si naw chun Pathienin law ngaina a
hriet nawh, mihriem kuomah ditthlang theina a lo
pek ta si leiin. Kohran inti si, inngaidam thei lohai
dam chi ieng anga hming mawi le inno put hai
sien khom, Hringna Bu-a an chungthu ziekna po
po hi rorelna nia an la hmasuon ding a ni si chun,
khawvela inhnar um lo tak chu kohran thruoituhai
hi an ni daih thei a ni aw! A pung tam tak laa
sum inpuktirtuhai khom hi an chan ding ngaituo a
um khop el.
Inremna Ni-a chung tieng lo hriet tlaka bu an
nghei nawzie le Lalpa lawm tlaka bu nghei umzie
a hrilnaa chun zawlnei Isaiin hieng ang hin
Pathien thucha a hril a (58:6-7):
Bu nghei dan ding ka dit chu,
Rilo taka hrênthîra in hrênhai,
An hrêngthir sûtthlâkpêk dam,
An ringkol hlîp thlâkpêk dam,
Nêksawrhai insuo zalen a,
An ringkol suktliekpek dam,
Retheihai laia fak ding sem dam,
Ina vakvaihai thruoi lût dam,
Saruokhai sil ding pek dam,
Laichinhai nghatsan lo dam hi,
A ni lem naw am a ni?
Galili dil kamah
Dalliyah Kibbutz-a zan thla var hnuoia ka’n
zinpui, ka ruolpa Solomon le a nuhmei Ruthi hai
mi sor, Gujarati mi Mona le a nuhmei, Juda mi
Debori leh kan pathumin Inremna Ni bu nghei chu
ni tlâk ruola nasa taka an kum thar hung tlung an
lawmna a ni leiin, chu chu Galili dil kama hmang
lem dingin ni tlak ruolin Dalliyah Kibbutz chu kan
suoksan a. Lampuia kan sir hmun po po hi hril
ding ni inla, Baibul tiem hlak nuhai lung sukinnoin
sukleng taluong ei tih ti inlau a um bok si leiin,
Galili hmar tienga Ginosar kibbutz-a an
guesthouse-a ka tlung thu chauh hril inla. Mari
Magdalin-hai tuol lengna an khuo le veng khom
ka tlungnaa inthoka hnai te a ni thu chen khom
fe kân vong inla.
Kan tlungna pindana thuomhnaw kan sie fel
hnungin, zan dar sawmah an kum thar lawmna
chu Galili dil thlang tienga khuo Tiberi-a chun
zanbu fa dingin kan suok a. Galili dil kama hin
restaurant a’n tlar dul a. Karamba Restaurant, a
bathlara inthoka Gaili Dil tui zuk them phak ela
chun muongchangin kan inthrung a, fak le dawn
ding kan awrdar a. Ka fak dingin kilo chenve
deuthawa rik ‘Peter Nga’ an ti, a hnungzâng
pangparin samthi a ang bêk leia Arabic tronga
‘Musht” (samthi) an ti bok chu ka awrdar a. Nga
lem thlak ruola hlim taka zui thlatu ding uoiin vâr
an nei thrat tak chu ka awrdar bok a. Ram
hmasawna chu ei thil fak le inhme peiin ei dawn
ding uoiin khom awrdar a ngai a. Nga amanih,
arsa chen khom, sa innema ngaihai hi white
meat an ti a, uoiin vàr chi leh hmè a ni tlangpui
a; sa sen (red meat) an ti bawngsa, voksa le sa
hram tieng rêng rêng hi uoiin sen le hmè hlak a
nih.
Peter Nga hi nga dang neka makna rieu a nei a.
Nga lien rak lo, 40 cm vela sei, a lien pawl chu
kilo 1.5 vela rik a nih. Thlasik intran hlim, tui a
dei tran hin dil hmar tieng a ruolin an inpêm a.
Thrâlah tui a hung lum tranin an fe dar vong a, a
kop kopin an inzui a. Tui an pai pha leh dîl mong
chirdupah kuo an suot a, chu taka chun an tui
chu an thup a. A hung kêu ding tawm chun an
lak suok a, an bauah kar hni ka thum vel an thup
a, an inkeutir a, an keu hnung khom an tehai chu
kâr khat vel an la enkol hlak niin an hril. Mihriem
lungril put ve khom an hoi khop el. Hi zâna ka
nga hmè hi nga ka hmè tah po po laia inhnik ka
ti tak a la ni zing. A nga inhnik lei amani, a
boruok mi chîm sang lei, ka hriet ta bik nawh.
Delhi-a ka pu Hmanglien, Saidan lalin a tupa a mi
hung kan zana ka puin, “An leh Muonga, ka’n hai
hmèl hmuol el a!” a ti truma keiin, “Pu, i tupa
kana hung i na, i’n hài hmèl hmuol ding hrim an
nawm” ka ti ang deuh khan, ei ringpui tak,
mihriem taksa puta a tuol lengna fang chu ngai
hang aw ngaina a um le’m!
Zanbu fak zoin, an khawtlang nun intem malamin
dil kam hrûla fe kotthlerpui lun taka chun ke-in
kan leng ve a. Nunghak le tlangval an inzi nuk
nuk el a. Zing dar khat a hung inri a, trîn darh nêk
hmain mi an hung tlung sap pei a. Perkhuong le
hla sak ham ham pawl an um a; a thren inkuo le
infawp buoi chûk chûk an um bok a. An felna
chu, chuong zozai thralai fuon khawm lai chun
inrui buoi le buoina siem pakhat khom hmu ding
an um nawh.
Tlangkawmna
Kum 1993 September 24/25-a Israel ram, Galili
Biela Inremna Ni (Yom Kippur) le a tuka an kum
thar ka hmang dam kha ka zuk thlir letin, thrang
hni lai zetin lo kardan tah sien khom, zani ela thil
tlung angin ngaituonaa chu a la chieng ngei! An
bu nghei zana tuol hlobet innem tak chunga
favang thla lir hnuoia keini Jentel mi pahnih,
Mona leh mi tuomtu khawvel mawina, trongkama
hrilfie thei ruol lo chu lawm a, taksa sung tieng
tlengfaina dinga Scotch (Black Label) kan
inpawlpui lai dam chu ngaituonaa chu a la chieng
kher el. Kei chun sekhon tin, minit tin, ni tin, thla
tin, kum tin le ieng hun khom hi Inremna Ni-ah ka
ngai vong a. Juda e da lo e, Jentel e tel lo e, mi
tuomtu kawr hrang hrang hi ei hlìp pha chun
mihriem hi mihriem vong ei lo nih.