Thursday, 24 September 2015

LUNG MIN LENTU

Pipu sulhnu-
hnam tin lunglai kuaitu.
-Damhauhva
(1909-1972)
Ka thu ziak tum hi a sabzek a zau lutuk a, engti
zawngin nge a tawpah ka chhuah ang tih ka hre
miah lo. Tung-chhoa kal zawng zawng hian
keimahni hunah threuh he thu hi ziak ta pawh ni
ila, zaa sawm pawh kan ziak chhuak ka ring lo.
Zai thiam Lalchawimawiin lungleng taka a paupui
thrin, “Ka hawi vela e, engkim mai hianin ka lung
min lèn” ti mi kan nih phei chuan, a buaithlak
zual ang.
Rangoon-a ka awm lai, 1988-a Rev.
Kawlthangvuta (RIP) min hrilh pakhat chu,
Tahana mi pakhat lung tileng êm êm tu leh hmuh
a châk êm êm pangpar a ni. Chu chu ‘hawilopar’
ni loin ‘Kâtanapar’ a ni. Khawi atranga chumi
pangpar chu lo hria nge tih an zawh chuan, “Aw,
nangni pawhin in sa fo alawm! ‘Lili par mawi, Lal
Isua ka nei, Kâtanapar chatuan ram mawiah’ tih
atrang khan maw le!” a ti. C.Z.Huala hla phuah,
“Ka tân a pâr chatuan ram mawiah” tih kha a lam
dik loh mai avanga lungleng a ni.
Kan rawn tleirawl chhuah ve dawn lai chuan
thlaraua harhna kan tih hian Pherzawl tlang kha a
khât tawk hian a rawn kan thrin a. Chung laia kan
sûkpui ber zinga hla pakhat chu kum 1928-1931
bawr vela Suakliana phuah ‘Kan nghak reng che
kan Lalber” tih hi a ni a. A phuah laiin, sual a luh
theih tawh lohna van inhawng a hmu a, “Sual dan
chahna kulhpui, i chatuan van khua leh tui,
Chhandam fa i zar mawi a, lawma an lenna chu”
tiin ropui takin a au chhuak a. Keini lah chuan
‘sual dan chahna kulhpui’ tih lai hi ‘sual
dangcharna kulhpui’ tiin tui êm êmin kan lo sa
thrin a, chumi ‘sual dangcharna khawpui’ chuan
kan lung a tileng êm êm thrin. Kan lo sa dik lo
mai pawh ni loin, Pathian pawi kan lo khawih a ni
tih ka hriat chhuah ni chuan kut zungtrang
hmawra luh tak ka nâp a ni. Hmar trawnga
‘dangcharna’ chu Duhlian trawng chuan ‘tuihalna,
dangrona’ (thirsty) a ni a, a ngial a ngana lehlin
chuan “Sual tuihalna kulhpui, i chatuan van khua
leh tui” tih a ni a, theulawzi hrang daih a lo ni.
Nu pakhat lung tilengtu erawh chu vawih ri a ni.
A pasal dam lai chuan puanpui hnuaiah ring takin
a vawih uih a thret thrin a, a haw êm êm thrin. A
pasalin a thihsan hnua a lung tilengtu chu a
vawih ri hriat tur a awm tak loh chu a ni. Lo tho
leh se, vawi khat talh a vawih ri ngaihthlak leh a
châk a ni. Nu pakhat leh chu, a pasal a hnăr ring
êm êm a, a nin zual châng chuan hmun dangah a
mutsan daih thrin. A pasal thih hnua a lung
tilengtu ber chu a hnăr ri hriat tur a awm tak loh
chu a ni. “Aw, lo tho leh la, vawi khat talh ring
takin han hnâr leh la ka va ti em!” a ti vawng
vawng.
Kan fapa tlum ber James Lalropui Keivom chu
Pawl 12 thleng kan in atranga American
International School-a zir zo a ni a. Mizo
chawhmeh bai hrang hrang leh sawhchiar te hi
‘junk food’ a ti thrin a. American-ho ei duh zawng
burgers, hotdogs, chips leh thil hrang hrang,
hmuihmer tel lo chaw mawl, keinin ‘junk food’
kan tih ve thung leh Amerikan thil hrim hrim chu
a ngaisang thrin. USA-a lehkha zir tura 1991-a
Milan (Italy) atranga a chhuk thlak hnu, thla
thum pawh a la vei hmain, mahni in ngeia bawl
chaw (home-made food) lo tui bikzia leh hrisel
zawkzia a rawn hmu chhuak a, khami hmaa ‘junk
food’ a lo tih thrin kha ngaiin a kŭr a, a lo
ngaihsan êm êm thrin chaw kha a ning hluah
hluah a, ‘junk food’ a ti hlauh tawh zawk a ni. Ei
leh in thilah, Zofa tu pawhin vairampura kan awm
hnua kan ei châk ber leh râwp ber chu kan Zo
chaw a ni duh hle. Vairampura seilian, dal
(dailuah) leh alu-a chawm len, Zo-vaite erawh Zo
chaw-in a lêm vak tawh lo; chumi rual chuan an
lung tilêngtu thilte pawh a Babulon ruih mai a,
chungho zingah chuan Zo tukverh hawng a, ni
tina mahni Jerusalem lam hawia ngaituahna
hmang thrin Zo Daniela leh a thriante ang hmuh
tur an tlem tual tual.
Ka nupui nen Hmar trawngin kan inbia a, ka fate
nen English kan hmang ve thung a. Kan nu nena
lungleng taka kan sak dun thrin hla tam zawk
erawh Duhlian trawnga phuah a ni thung.
Zaipawlin thiam taka Handela ‘Halelujah Chorus’
an sak hi ngaihnawm ka ti; a mawi a, a ropui
bawk. Mahse, a êr (soprano) ringawt sa ila,
lunglen a ûm bo nghal ka ring. Halelujah Chorus
avanga lâm hi ka la hmu lo. Kan Zo zaia herin sa
ila chuan, kan lâm huai huai mahna. Kan sawi fo
van ramah pawh hian kan Zo zai thluk,
lengkhawm thluk ni loa Halelujah Chorus thluk
ang chia Pathian fakna min rempui dawn a nih
chuan, ka peih zawng a nih ka ring lo. Chu chu a
nih laiin, inti changkang, thrangtharho tam tak
chuan lengkhawm zai hi thring an ti a, an tuipui
lo a, an sa thiam nahek lo. Chungho chuan ramsa
leh mihring chawhpawlh atranga chhuak ni awm
tak, taksa her sawih vaka hlahril chham kual, rap
music an tihte hi an tuipui zaw mah a ni. Mawi
an tih miau chuan, enge! Pian sual hi a tlai lo;
kalchar huangah phei chuan, ni tina thil thleng
reng a ni. Tin, kan chenna boruaka kan thil hlut
zawngin thu nasa taka a sawi avangin,
piansualna hi piandikna, ri ninawm hi rimawi, lung
tilêng êm êm tu a ni thei. Chutiang bawkin, mi
pakhat mittui tlakna hi mi dang nuihtirtu a ni thei
bawk.
Kan nu lung tilengtu
September 19, 1980 Ningani khan Jordan rama
awm Nebo tlang, Mosia sulhnu kalsan tawpna
ber kan tlawh trumin kan nu nen Patea hla
phuah, “Hmanah Mosian Kanan a thlir a” tih hla
hi lungleng takin kan sa dŭn a. Mahse, a tak
ngeia Nebo tlang kan chuan hma daih a Pherzawl
tlanga kan lo sak thrin laia Mosia dinhmun tur
kan suangtuahna kha a hmun ngeia ke lawnga
kan rah nia kan tawnhriat aiin a lo ropui zawk
daih mai! Chumi chanchin chu Thuthlung Ram
(1997) ah phek 12 lai ka ziak tawh a, sawi nawn
ngai lo-ah dah ila. He hla hi kumin 2012 hian kan
nuin a duh thar leh a, a khat tawkin a sa a, a
changin perhkhuang remsak pahin ka bûkpui ve
thrin. A piancham August 15, 2012 India zalenna
ni phei kha chu Pathianni a ni a, Delhi Hmar
Christian Fellowship inkhawmah thingpui ruai kan
threh a, chumi trum chuan zai thiam Roselyn
‘Hmelthra-i’ a saktir ngat a ni!
Hla phuah thiam Patea chu Thekte khua-ah a zin
a. Chumi trum chuan Pautu khua (Chin Hills) a
kohhran phuntu Upa pakhat Aizawl zin haw chu
Thekte-ah chuan a riak ve a. A ni chuan Zosapte
pêk, Mosian Nebo tlang atranga Kanan ram a
thlir lai lem hi a rawn hawn a. Chu chu kawtkai
bul, thlang lam deuhah antram huan palah chuan
a târ a. Patea chuan uluk takin a thlir a. A khaw
lal Thanga hnenah chuan, “Pu Thang, lung a va
tileng ve le!” a ti a. Mosia chuan Israelte Aigupta
ram atrangin hruai chhuak mah se, Kanan ram a
luh ve theih dawn tâk si loah chuan a lunglen
tŭrzia a dawnpui a, a rûm vang vang a. An khua
Khawbunga a haw leh hnuah he hla hi a phuah a
nih thu R.Lalrawna buatsaih ‘Mizo Rohlu’ (p.36)
ah kan hmu a.
Hemi hlaah hian khawvel pahnih kan hmu a.
Pakhat chu lei Kanan ram a ni. Hrehawmna leh
fiahna tam tak karah Aigupta atrangin Mosia’n
Israel fate a hruai chhuak a, ram tiam Kanan
ramri a hruai thleng a, mahse ram tiama a luh ve
Pathianin a phal si lo. Chumi dinhmun chu Mosia
bula awm ve ang maiin Patea chuan,
Hmânah Mosian Kanan a thlir a,
Luah zo loin Lal thuthlung a phur a;
Kanan ram ropui leh a mawina a hmu,
Inchhira ngaiin a trap ang maw?
tiin a au chhuak ta a ni. Mahse, a dawtah, a
thunawn a thlen hi chuan, khawvel pahnihna kan
hmu a, chu chu Kanan Thar a ni a, chumi pana
zin chu Patea a ni thung. Mosia ang bawkin, a
Kanan thar pan chu Jehova hruaina loh chuan a
chakna ringawtin a thleng lo ang ti a hriat
avangin a hla thunawnah a hmang ta a ni. Ram
hmasa hi ‘luah loh lungdi’ tih ang deuha Mosia
tana Pathianin luah a phal loh, lei Kanan ram chu
a ni. Patea lung tilengtu erawh chu lei Kanan
ram ni loin van Kanan ram, lei Jerusalem ni loin,
van Jerusalem a ni. Chu chu hemi hlaah vek hian
‘lung tileng tlâng’ a ti miau mai a, phaizawla awm
Delhi pawh ‘Delhi tlang’ kan tih tlat ang mai hian
van ram pawh a ti-tlâng ta hmiah a ni. Hei hi kan
Rih Dil rama Jordan Lui a lo luan luh atranga
Zofate khawvel awm dan tlangpui chu a ni.
Phaizawl pawh tlanga kan chantir chhan hi enge
ni ang le? Israelho nena kan inanna pakhat chu a
ni ve chiang khawpin ka ring. Mihring hi min
uaptu kan chenna khawvel leh boruakin kan rilru
leh ngaihtuahna puthmang nasa takin a hruai a.
“In luah tur ram chu tlâng leh ruama khat, van
ruahtui dawng tam ram a ni” (Deut. 11:11) a tih
tlat avangin, chu chuan an ngaihtuahna a luah a;
phaizawl chu an hmelma Kanan mite chenna ram
leh a hmaa kum 400 chuang bawih an nihna
Aigupta phaizawl nen emaw, Babulon phaikuama
an saltanna hmun, zalen lohna khawvel nen ngaih
fin chu thil awm rêng a ni. An luah tur a sawi
tlangram thawveng leh Zofate chenna ram zawng
zawng pawh a inang thawkhat hle. Zion tlang
emaw, Kalvari tlang emaw te hi Jerusalem khaw
chhunga awm ve ve an ni a, tlâng pawh an ni
chiah lo; mual pawng, te tak te an ni ve mai.
Mahse, sakhaw histawri-ah hmun pawimawh an
luah tlat avangin,
Chung lam Jerusalem thar khi,
Mi thianghlimte khawpui a ni;
Tah chuan Lal Immanuelan ro a rêl e,
Kan pan Zion ram chu ka ngai lehzual thrin
tiin thlaraua kan la luah tur ram chu kan tehkhin
a, chu ram lam chu hawiin, Patea zai zawmin,
kan sa awl lo mai a ni.
Kum 1910-40 bawr vela lengkhawm zai thluka
tualtro hla an phuah tam ber chu van ram ngaih
hla a ni ti ila, kan sawi sual tampui lo ang. Chumi
ram chu an ngai ngawih ngawih a, luah hlàn an
nghakhlelh a ni. Tualtro hla hmasa ber pawla
sawi, 1919-20 vela Patea hlaah chuan,
Ka ropuina tŭr leh ka himna hmun,
Râl hlauhawm leh tritna awm lo chu;
Thlalĕr atrang hianin ka hmu rinin,
Chu hmun hlun chuan min tuam vêl vangin.
Ka thlir ni tin ang, ka thlen hma loh chuan…
tiin a lung tilengtu ram chu mi rawn hmawrhmuh
a, lungleng takin kan kiu rawng rawngt ta mai a
ni. Chumi hnu rei vak loah C.Z.Huala chuan,
A hmangaihna ram eng mawiah khian,
Amah chu chatuan varparh a ni;
Hrehawm tuar mah ila, hemi khawvelah hian,
A ramah chuan min la hruai dawn si
tiin a rawn au chhuak leh a. Chumi ke chheh chu
zuiin R.L.Kamlala chuan,
Angel varte lenna,
Ni tla seng lo ram khi;
Aw, i thisen zarah,
Engtik nge ka thlen ang?
a rawn ti ve a. Mitdel leh zeng Hleithangpuia
(Hleia) pawhin Vervek atrangin, “Aw ram hlun, ka
ram ropui, A ngaiin ka riang lua e” a tih chang ni
loin, ‘kum sang rorel tur ni ropui’ a nghah chu lo
thleng har a ti lutuk a,
A châm rei ngei ka Lal ram tiam,
Ram luah thu la tŭr thangvanah;
Zaiin ka au zêl dawn asin,
Lei Zion a ngui zo ta
a ti thlawt a ni. Heta a ‘Lei Zion’ hi Jerusalema
‘Zion’ chu a ni lo phawt mai a, ngaihtuah tham
tak a ni. Jordan luiin kan Rih Dil a chim pil hnu
hian Baibula hmingin kan hming a luah lan mek a,
‘Zion’ hming pu pawh kan tam ta hle. Mahse, ‘Lei
Zion’ chu enge ni ta ang? Isua lo kal lehna tur
nghakhlelh taka thlirtu, ringtute a tihna em ni
ang? Hetiang trawngkam thar, thlir dan thar leh
sawi dan thar an phuhchhuah thiam hi hla phuah
thiamte danglamna a ni.
Piah sarih piah ram
January 13, 1992-a Aizawl tlanga thrianpa
Siamkima Khawlhring kan vui liam ni chuan a
dam laia a hla duh êm êm chu a thlah nan kan
sa a. Chu chu 1891-a L.W.Mansfield hla phuah,
Mizo trawnga Rev. Chuautera lehlin “Chhûm
zǐnna piah lamah chuanin” (Beyond the light of
setting suns) tih kha a ni a. He hlaah hian thih
hnua kristiante rochun tur ram, Pate-an “Ka thlir
ni tin ang, ka thlen hmah loh chuan” a tih kha hla
phuahtu hian ‘piah riat ram’ a nih thu min hrilh a.
Mahse, letlingtu hian piah sarihin a chantir a,
chungte chu: chhûm zǐnna piah, ni êng piah, zan
arsi ènna piah, natna leh buaina piah, hringnun
mak piah, thihna daihlim piah leh zan thim piah.
Mahse, thrianpa Siamkima lung tilengtu ber ni
awma lang chu piah sarih piah ram aiin ‘zalenna
ram’ ni a ni zawk awm e. Chuvangin, a thu ziak
thlan khawm, lehkhabua a chhuah chu ‘Zalenna
Ram’ tiin a hming a vuah a. ‘Zalenna Ram’ chu
eng tihna nge? Khawiah nge a awm? Piah riat
piah emaw, Buddha zirtirna, kawng dik pariat
(eight-fold path) zawhtute dawn tur emaw, kan
sawi fo pialral emaw lam pawh a ni kher lo ang.
Rabindranath Tagore-a Nobel Prize hmuhna
(1913) Gitanjali No. 35-a a sawi (Where the mind
is without fear) nen khan Siamkima ‘Zalenna
Ram’ hi a inzawl hle mai thei. Kum 1973-a Hmar
tronga ‘Gitanjali’ ka lehlin lai chuan hemi bung hi
vawi tam ka chhiar nawn a, ka baihat a, kan ram
leh mipui tan ka duh ve avangin rilruin ka chham
ka chham thrin a. A ram leh mipui tana a
duhsam a sawi hnu a, thu khăr nana “Chumi
zalenna/engthawlna van ramah chuan aw Pa, kan
ram hai ang thrang rawh se” (Into that heaven of
freedom, my Father, let my country awake) a tih
lai ka thlen apiangin ka hnuk a ulh thrin. He ram
hi thih hnu chauha engthawlna ram zawng a ni lo
tih a chiang. Isua min zirtir anga kan trawngtrai
changa “I ram lo thleng rawh se” tih hi a taka a
thlenna, lei leh van a infawhna khawvel a nih ka
ring ber. Piah ram ringawt chu a ni lo. Tin,
khawsak zawi zawia a rawn changkan chhoh zel
rualin, van ram ngaihna a zuai tial tial a, ram
hmasawnah phei chuan an lung a leng hman
tawh lo a, leng hman a nih pawhin mobile ‘on’ leh
‘switch’ inkar a ni deuh tawh mai.
Damhauhva lung tilêngtu
Kan hla phuahtute zinga pa dangdai deuh nia ka
hriat chu Lallianchhunga, a nausen laia awmtuin
a dam a hauh avanga “Damhauhva’ tih hminga a
koh, dam rei châk êm êm,
Hnutiang hmatiang ka dawn chângin,
Dar tui ang ka luang ral tur hi,
Lung a awi lo e
tia tlâng rèl pawh dawn loa hringnun leh nun hlui
liam tur ring taka trahpui ngam kha a ni. Ani
anga ‘khawtlang lunglen’ tuar nasa hi an vâng
hlein ka ring. Chumi khawtlang lunglennaa
inphûm, mak danglam deuh mai chu “pipu sulhnu
hnam tin lunglai kuaitu” tiin hming thar a vuah
tlat mai a ni!
Hei hi ‘histawri zŭn’ ti ila, a sual tampui lo ang.
Zoram tlang tina cheng mihring, thing leh mau
leh hnim tinrêng, ram sa leh thilnung tinrêng leh
a mual leh tlang te chu kan sulhnu ngaia uaiin a
hmu a. Chu chu Siamkima’n Rih Dil Leh Mizoram
a lang thei leh lang thei lo ram a sawi, kan hriat
leh hriat loh lai pawha rilru chhungril bera la bet
tlat reng chu a ni awm e. A khawtlang lunglenna
zimtu ber chu ‘ral ta rii riai uina` a ni. Chu chu
histawri lama tui mi, entirnan thrianpa
B.Lalthangliana te, ka tupa Dr. Lal Dena te leh
keimah ngei leh mi dang dang pawhin a ram mai
tur kan phal lo a, ziak ngeia dah thrat tumin kan
trang a ni.
Ka lung tilengtu
Mi tam tak lung tilengtu chu nunhlui liam hnu te,
thihna avanga lungduh kan thren tak te, luah loh
lungdi te, vanglai hun te leh thil hrang hrang a ni
ang. Lo la thleng tura kan beisei, kan la luah tura
kan rin nun leh ram te pawh a ni bawk ang.
Ka naupan lai chuan fŭr emaw favang khaw
thiangah kan khua Pherzawl tlangah thruin ka
hawi vel a, ka hmuh phak kawlrawn piah lamah
enge awm ang tih suangtuahin, ram hla takah
ngaituahna thla zarin ka vak vel thrin a. Piah ram
hrim hrim hian mihring ngaihtuahna a hîp a, hmuh
loh ram chuan lung min len a. Mahse, kan hmuh
hnu chuan khami hmaa hmuh kan châkna kha a
tibo thrin. Pathian khawngaihna zarah, khawvela
khawmualpui zawng zawng hi ke ngeiin ka rap
tawh a, Pherzawl tlanga ka suangtuah thrin tam
tak kha suangtuah a ngai tawh lo a, hmuh ka
châk êm êm thrin te kha hmuh châk a ngai tawh
lo. Van ram awm dan tura ka lo suangtuah dan
pawh ka thlak daih tawh. Tin, kum tam tak hi
chawlh hun awm lo khawpa hna thawk, ka mut
chhung hi ka chawlh hun a ni tawh deuh mai a,
khawharna leh lunglenna hun ka neih tawh lo a ni
ber. Tin, nun hlui ngaia uai aiin hma lam thlir hi a
hlawk zawka ka hriat avangin, chutiang lam
chuan ka hun ka hmang hnem tawh zawk.
Ka lung tilengtu pakhat chu Damhauhan ‘Pipu
sulhnu, hnam tin lunglai kuaitu’ tia a sawi,
histawri zŭn hi a ni. Ni tinin sulhnu kan kalsan a,
chumi rual chuan kan hnam thil hlute pawh
hluihlawnin kan theihnghilh zel a, khawhar leh
lunglen hla thra tak tak te pawhin kan khawvelah
hmun an chang tlem tial tial a ni. Ni tinin an ral
zèl a, an bo hlen ang tih hlauhawm tak a ni. Thil
hlut inthlak danglam zel hian a hmaa thil kha a
rawn luah lan a, a luah lantu kha a dangin an
rawn luah lan zel a. Hemi hringnun kal kual
inthlak reng hi kum bi ang maiin a kual a zawh
hunah a bulah bawk a rawn intran a, khami hmaa
kual kha rawn zawh leh a tum a, a awm tawh loh
chuan thil danga thlak a ngai thrin. Chutiang
chuan kan hla hlui, kal kalchar huang atranga
phuah hlate kha a ral hlen hman chuan thar
thawh leh rual a nih dawn loh avangin, ka ui êm
êm a, chumi kan ro hlu ral ta riai riai chuan ka
lung a tileng a ni.
Ka lung tileng lehtu chu Zofate kan insuihkhawm
leh hun tur hi a ni. ‘Zoram khawvel’ hi mumang
rama awm, ngaihtuah buai chi pawh ni loa sawi
pawl pawh tam tak kana wm ka ring. Chumi
ngaihtuahna chu an dai phak chin a nih chuan
han hnial vakin awmzia a nei lo. Mahse, rinna
mita thlirtu chuan thil theih a nihzia a hmu a,
chumi thil hlen chhuahna tur chuan inbuatsaih
lawk a ngai. Pathianin Abrahama chu ram a pek
tur lam pan turin thu a pe, mahse chu chu kum
sang engemaw zat hnuah zawi zawin a lo thleng
chauh a ni. Chumi kalkawng buatsaih nana
Pathianin ram a hman ber chu Aigupta a ni ti ila,
kan sawi sual ka ring lo. Keini pawhin chumi
kawng chu kan zawh ve a ngai a, kan Aigupta,
vairampur hmun hrang hranga an hriatna,
thiamna, finna leh hausakna kan tana hai chhuak
tura kan inpuahchah lawk a ngai.
Ka fate hi kan sawsaiti piah lam khawvela seilian
tur leh khawvel pum huap intlansiaknaa tel ve
phak tura Pathian khawngaihna zara ka duan an
ni a. Chumi atana pawimawh êm êm chu English
thiam a ni a, ka fate hian keimah aiin an thiam
vek bawk a ni. Chumi trawng hmang chuan
khawvel an dawr ang a, khawvel thiamna, finna
leh hausakna hai chhuah an tum ang a, chhawr
khawp an hai chhuah hunah kan ram leh hnam
din chhuah nan kan la hmang dawn a ni tih hi ka
hmathlir a ni. Chutianga Zofate zingah hian
Birlas, Tatas, Hindujas, Ambanis, Mittals le
kompani lian tak tak kan Aigupta hmun hrang
hrangah kan din khup hunah chuan Zoram
khawvel hi tak ramah a chang lo theih loh.
Zofaten lei hringnun leh a piah lamah zalenna leh
engthawlna van ram kan luah ve ve hi Pathian
duh zawng leh lawm zawng a nih ngei ka ring.
Chumi ram chuan ka lung a len a, dingdihlipin ka
thlir reng thrin a ni.

No comments:

Post a Comment